Zastosowanie radioterapii w leczeniu nowotworów u zwierząt – część 1

Biologia radioterapii

Radioterapia wykorzystuje elektromagnetyczne oraz cząstkowe promieniowanie do leczenia głównie złośliwych nowotworów [1] (Fot. 1–2). Pozostaje drugą najczęściej stosowaną/najważniejszą metodą leczenia nowotworów u ludzi, zaraz po chirurgii. Ponad 50% pacjentów onkologicznych jest leczonych radioterapią jako częścią terapii onkologicznej [2]. Podobnie do chirurgii, radioterapia jest zabiegiem lokalno-regionalnym i nie jest zalecana do leczenia uogólnionych/rozprzestrzenionych nowotworów. Wczesne stadia nowotworów, z potwierdzonym brakiem procesu przerzutowego, leczone radioterapią mogą być wyleczone całkowicie bądź mogą osiągnąć bardzo dobre wyniki leczenia. W zależności od rodzaju guza nowotworowego planowane leczenie radioterapią może mieć zamiar leczniczy (=wyleczający)/radykalny lub paliatywny.
 

 

 

Radykalne leczenie radioterapią może być dalej podzielone na:

• definitywne (w przypadku gdy zabieg chirurgiczny nie jest planowany lub w przypadku nawrotu choroby po uprzednim „uleczającym” zabiegu chirurgicznym), 
• neoadjuwantowe – poprzedzające definitywny zabieg chirurgiczny, mający na celu usunięcie większości guza nowotworowego lub w przypadku leczenia adjuwantowego – po uprzednim usunięciu guza w przypadku potwierdzonej/podejrzeniu choroby mikroskopowej [3]. 

W przypadku radioterapii radykalnej dostarczona dawka całkowita jest wysoka, z tego względu skutki uboczne są nie do uniknięcia. Radioterapia paliatywna jest stosowana w celu umorzenia bólu, podniesienia komfortu życia pacjenta w przypadku zaawansowanej choroby nowotworowej, nie wymaga ona wysokich dawek.

W zamian za to polega na dostarczaniu dawek na tyle wysokich, które pozwolą na kontrolę objawów klinicznych. Decyzja o tym, czy leczyć danego pacjenta w sposób radykalny czy też paliatywny może zależeć również od rodzaju leczonego nowotworu, jego usadowienia względem innych organów, rokowania oraz preferencji właściciela.

Leczenie paliatywne jest najczęściej aplikowane w przypadku leczenia guzów mózgu oraz jam nosowych, gdy wyleczenie pacjenta nie jest możliwe lub gdy bardziej intensywne leczenie nie jest możliwe. Leczenie wyleczające jest najczęściej zalecane jako leczenie adjuwantowe przy uprzednio usuniętych chirurgicznie guzach tkanek miękkich, guzach z komórek tucznych itp. – w przypadkach, w których szansa na wyleczenie jest wysoka i rokowania są bardzo dobre.

Radioterapia może być dostarczona pacjentowi za pomocą fotonów lub elektronów, w zależności od głębokości penetracji dawki, którą chce się osiągnąć. Większość zabiegów radioterapii jest aplikowanych w formie fotonów dostarczanych za pomocą akceleratora liniowego, powszechnego źródła wysokoenergetycznych promieni rentgenowskich, które umożliwia dostarczenie dawki do najgłębiej osadzonych guzów u większości pacjentów. Wiązki megawoltowe o sile promieniowania 4–8 megawolt (MW) są najczęściej używane w leczeniu klinicznym i umożliwiają równomierną dystrybucję dawki promieniowania między strukturami głęboko położonymi a skórą. Główną zaletą tego typu promieniowania jest umiejętność oszczędzenia skóry, które z kolei może być niepożądane przy leczeniu powierzchownych guzów skórnych, ponieważ mogą one nie otrzymać wymaganej dawki promieniowania (Fot. 3).
 

Aczkolwiek przy użyciu nowych, wysoce wyrafinowanych maszyn do radioterapii, precyzja dostarczenia dawki leczniczej leży w granicach 2–3%. Aby osiągnąć tak wysoką precyzję, musi być wdrożonych kilka metod. Kolimator wielolistkowy umożliwia precyzyjne ukształtowanie/uformowanie wiązki promieniowania, ułatwiając tym samym precyzyjne dostarczenie promieniowania do guza z jednoczesnym oszczędzeniem otaczających guz zdrowych tkanek. Kliny dynamiczne są innym sposobem na oszczędzenie zdrowych tkanek. Ich funkcja polega na dostosowaniu wiązki oraz dawki promieniowania dostarczonej podczas napromieniowania danego guza. Kliny te zmieniają kąt krzywej izodozowej względem osi wiązki promieniowania na określonej głębokości [4].

Radioterapia działa na zasadzie interakcji fotonów lub elektronów z tkanką docelową. Guzy różnią się wrażliwością na radioterapię – niektóre z nich (np. guzy z komórek tucznych, chłoniak) są bardziej radiowrażliwe niż inne, tym samym dawka przepisanego promieniowania leczniczego może być dla tych guzów niższa w porównaniu z innymi nowotworami. Dla kontrastu, radiooporne guzy (np. czerniak) będą wymagały znacznie wyższej dawki do ich leczenia. Jednym ze skutków ubocznych przy leczeniu radioterapią jest ekspozycja zdrowych, normalnych tkanek na wysokoenergetyczne promieniowanie rentgenowskie, skutkiem czego może być śmierć szybkodzielących się komórek skóry i/lub śluzówki przewodu pokarmowego. Jeśli plan naświetlania danego guza jest sporządzony prawidłowo (dawka promieniowania jest wyższa dla guza w porównaniu do otaczających go zdrowych tkanek), możliwe staje się skuteczne naświetlenie guza z jednoczesnym oszczędzeniem otaczających go zdrowych tkanek. Różne tkanki cechują się różną wrażliwością na wysokoenergetyczne promieniowanie rentgenowskie. Gałka oczna, nerka, rdzeń kręgowy są najbardziej wrażliwe, stąd też dawka dla tych narządów musi być ograniczona do minimum. Płuca, wątroba, tarczyca, jajniki, jądra są także organami wrażliwymi na promieniowanie rentgenowskie z minimalną tolerancją zdrowej tkanki, dlatego też naświetlanie tych narządów jest bardzo rzadko wykonywane, w szczególności w medycynie weterynaryjnej. Z reguły wszystkie naświetlania radioterapii są zalecane do granicy normalnej tolerancji tkanki i każda redukcja dawki może spowodować niewłaściwą kontrolę guza [1].

Efekt radioterapii ze strony guza i zdrowej tkanki zależny jest od kilku czynników:

• frakcjonowania,
• całkowitego czasu leczenia,
• naświetlonej objętości organu docelowego,
• czynników biologicznych oraz zależnych od pacjenta.

Zasada frakcjonowania polega na podziale dawki całkowitej na kilka mniejszych dawek oraz rozłożeniu ich na przestrzeni dni/tygodni, co maksymalizuje efekt radioterapi...